نشریه پژوهش های انسان شناسی ایران
سال دوازدهم شماره 1 (پیاپی 23، بهار و تابستان 1401)

شمار زیادی مهاجر افغانستانی طی چند دهه گذشته برای زندگی بهتر یا کار و کسب درآمد در ایران ساکن شده اند. آنان پس از سال ها حضور در ایران توانسته اند تا حدی جای خود را به عنوان اقلیتی با اشتراکات فرهنگی در شهرها و روستاهای کشور پیدا کنند. اما بیشتر افغانستانی ها علی رغم حضور طولانی مدت و تلاش هایی که برای ارتقاء شرایط خود کرده اند در گروه های حاشیه ای و محروم جامعه ایران قرار گرفته اند. این مطالعه با بهره گیری از مفاهیم شهروندی، تبعیض های چندگانه و طرد و ادغام به تحلیل وضع رفاهی و اجتماعی زنان مهاجر افغانستانی در تهران می پردازد. طی پژوهش میدانی، از روش کیفی برای فهم شرایط زنان مهاجر افغانستانی در محلات محمودآباد، فرحزاد و باغ آذری در شهر تهران استفاده شده است. به طور مشخص، 20 مصاحبه با زنان افغانستانی و 5 مصاحبه با فعلان مدنی این حوزه انجام شده و نتایج آن ها مورد تحلیل قرار گرفته است. در این مقاله، ابتدا ساختار خانوادگی، تحصیلات و اشتغال مهاجران براساس منابع و داده های آماری این حوزه و یافته های پژوهش در سه محله توصیف و تحلیل می شود. سپس، دسترسی محدود زنان مهاجر افغانستانی به خدمات رسمی در کنار وضع شهروندی آنان مورد بحث قرار می گیرد. سرانجام، سازوکارهای مواجهه آنان با وضع موجود در پیوند با فرایندهای طرد و ادغام برجسته می شود، که عمدتا شامل دسترسی به خدمات ارایه شده از سوی موسسات غیردولتی و خیریه ها است.

با توجه به اهمیت فضای خانگی در شکل گیری و تربیت احساسات و به جهت اهمیت نقش زنان در خانه و خانواده در این پژوهش چگونگی احساسات زنان در فضای خانگی و نحوه بروز آن در این فضا را مورد مطالعه قرار داده ایم.. در این پژوهش که با رویکرد کیفی اجرا شده، از فنون متعددی برای گردآوری داده ها بهره گرفته ایم. نمونه مورد مطالعه با توجه به معیار های اشتغال و تحصیلات دانشگاهی، به شیوه هدفمند انتخاب شد. اطلاعات مورد نیاز از طریق مصاحبه و مشاهده و ویژگی های جمعیت شناختی و داده های تکمیلی توسط پرسشنامه گردآوری شده،و مجموعه داده های حاصل از کاربرد فنون مختلف با رعایت اصل کل نگری، مورد تحلیل قرار گرفته است.یافته های پژوهش نشان می دهد که فعال بودن و اختیار داشتن زنان در امور خانه و خانواده، داشتن فعالیت اجتماعی، شاغل بودن، تحصیلات عالی داشتن، وحرکت به سمت افزایش آگاهی و توانمندی و در مجموع توجه و برآورده کردن نیازهای روانی و جسمانی، در بروز و ظهور احساسات مثبتی چون رضایت، شادی، احساس اثربخشی و توانمندی و نیز در کنترل و مدیریت احساسات منفی همچون سرخوردگی، عصبانیت، خشم، غم، دلتنگی و ملالت و افسردگی در زنان مورد مطالعه تاثیر دارد و می-تواند به آنها کمک کند تا احساسات خود را در مسیر مثبت و سازنده ای هدایت کنند. از این رو توجه به نیازهای جسمانی، روانی و عاطفی زنان و پرورش روحیه مشارکت در امور خانگی و احترام به حقوق انسانی مادران زمینه بهروزی و سعادت خانواده را فراهم می سازد .واژگان کلیدی: فضای خانگی، فضای فیزیکی، تربیت احساسات، احساس اثربخشی، احساس توانمندی، مدیریت احساسات،

بیشتر باستان شناسان تا میانه ی قرن بیستم، نیمی از گروه های انسانی یعنی؛ «زنان» و نقش های گوناگونی که در مسیر دگرگشت جوامع انسانی داشتند را نادیده گرفته بودند. زنان همچون مادران محدود به حوزه ی خانگی درنظر گرفته می شدند. تقسیم کار جنسیتی و خانواده ی هسته ای همچون رویدادی طبیعی درنظر گرفته می شد و شکار مردان، شتاب دهنده ی نخستین، در دگرگشت انسان پنداشته می شد. جنبش های زنان در دهه های 1960 و 1970، دیدگاه های دگرگونی از تحول جوامع انسانی را پدید آورد که بر نقش های زنان متمرکز شد. اگر در آغاز، فمینیست ها دغدغه ی جست وجوی زنان در منابع را داشتند، امروزه بسیار فراتر رفته و پنداشت ها از مفاهیم جهانی جنس، جنسیت و فردیت را به چالش می کشند. ولی بسیاری از باستان شناسان از برچسب فمینیست فاصله می گیرند و بر این باورند که پژوهش های جنسیتی دامنه ی گسترده تری از مقوله های جنسیتی را دربر می گیرد. در خاور نزدیک، پژوهش های جنسیتی از دهه ی 1990 به گونه ای جدی پی گرفته شد و همچنان نیاز به پژوهش ها با کاربست نگره ها و روش های نظام مند به روشنی احساس می شود. شوربختانه در باستان شناسی ایران، موضوع جنسیت و زنان تا اندازه ی زیادی نادیده گرفته شده است و پژوهش های انگشت شماری انجام شده است. در این نوشتار به بازگویی شکل گیری پژوهش های زنان و جنسیت در باستان شناسی می پردازیم. با وجود دامنه ی گسترده ای از رویکردها، هیچ نگره یا مکتب فکری واحدی به جایگاه برتری نرسیده است، و هنوز هم در بسیاری از پژوهش ها نگاه مرد محور جریان اصلی پژوهش را پیش می برند.

این مقاله تاملی بر سویه کوییر در روش شناسی نظریه سیاسی ژاک رانسیر است. برای رانسیر، امر سیاسی بیش از هر چیز کنشی زیبایی شناختی است که توزیع امر حسی در نظم پلیس و چگونگی مواجهه با جهان را تغییر می دهد. نظم پلیس به مثابه نظم نمادین، نظمی بدنی و فضایی است که از طریق توزیع امر حسی، برخی شیوه های اندیشیدن، گفتن و دیدن و رویت پذیری خاصی را بواسطه بدن ها ایجاد می کند. وجه زیبایی شناختی کنش سیاسی به دلیل نوآوری و گستراندن مرزهای حواس، به باز-توزیع این نظم می پردازد. به منظور درک از چگونگی کنش سیاسی در نفی نظم پلیس و هویت های نمادین به روش شناسی نظریه کوییر و نظریات رانسیر اشاره می شود. سپس، با تاسی از رژیم های سه گانه هنری رانسیر، الگوی سه گانه ای از رژیم های بدن در مطالعات جنسیت ارایه می گردد تا نشان داده شود که بدن کوییر به مثابه بدنی زیبایی شناختی، ذیل مفهوم بدن بدون اندام (ژیل دلوز و فلیکس گتاری)، چگونه به بدن/سوژه سیاسی مدنظر رانسیر نزدیک می شود. برای درک وجه کوییر نظریه سیاسی رانسیر و بعد سیاسی نظریات جودیت باتلر ذیل ایده اجراگری توجه می شود. در ادامه به منظور تحلیل سیاست های هویت/تفاوت و سیاست کوییر به تطبیق آرای رانسیر با اکسل هونت (نظریه به رسمیت شناسی) پرداخته خواهد شد. در پایان، برای روشن ساختن بهتر پیوند نظریات رانسیر با سیاست کوییر به نظریه تاثر و توزیع عواطف و کارکرد آن بر/میان بدن ها اشاره می گردد تا از یک سو اقتصاد سیاسی عواطف در نظم پلیس و از سوی دیگر، نحوه و امکان کنش سیاسی توسط فرودستان در برابر این توزیع بررسی گردد.

عشق یکی از موضوعات مهمی است که در سال های اخیر به خصوص در ایران موردتوجه صاحب نظران علوم اجتماعی قرارگرفته است. تحولات مناسبات اجتماعی تا سطح روابط عاطفی نیز نفوذ پیدا کرده و گونه جدیدی از انتظارات را رقم زده است تا جاییکه می توان ادعا کرد وجود عشق در مناسبات میان فردی دغدغه اکثر افراد است. پیامد این تحول پژوهشگران حوزه های مختلف به بررسی موضوع عشق در جامعه از چشم اندازهای مختلف پرداخته اند و حجم انبوهی از تحقیقات پیرامون این موضوع شکل گرفته است. پژوهش حاضر با هدف شناسایی ابعاد و گونه های عشق ازطریق روش فراترکیب تلاش دارد با واکاوی در یافته های پژوهش های پیشین به این سوال پاسخ دهد که چه ابعاد، گونه و مسیرهای تحولی از عشق را می توان در میان پژوهش های انجام شده شناخت. ازاین منظر این پژوهش ازنظر هدف نظری بوده ومحقق پس از بازبینی مقالات مرتبط آن ها را با یکدیگر ترکیب کرده است. بنابراین پس از بررسی های اولیه ونظر متخصصان این حوزه، ازسال های 1388 تا1400، 21 مقاله از میان 114 مقاله رصدشده درپایگاه های اطلاعاتی به عنوان جامعه آماری انتخاب ومورد بررسی وارزیابی دقیق صورت گرفته است. یافته های این پژوهش نشان می دهند تاکنون در4 مضمون اصلی و 33مضمون سطح دوم پیرامون ابعادو انواع عشق درجامعه ایران، تحقیق صورت پذیرفته که پس از طی مراحل متعدد مدل مفهومی مرتبط بااین موضوع ارایه شده است. فهم نتایج این مطالعه که ماحصل تحقیقات پیشین است می‎تواند به عنوان راهنمای جامع برای محققان در این حوزه عمل کند

استفاده از پوشاک سکه دوزی شده طی پنج قرن اخیر در لباس زنان ایرانی به عنوان یک فرهنگ وارداتی رایج گردید، این پژوهش در پی ریشه یابی خاستگاه اصلی و چگونگی ورود این هنر و نحوه گسترش این آرایه در پوشش زنان ایرانی است، آغاز ورود مسکوکات بر روی لباس زنان ایرانی از دوره صفویه بوده است. تبیین عوامل رواج این هنر در پنج قرن اخیر ایران نیز بخشی از هدف پژوهش حاضر خواهد بود. استفاده از سکه با طرح پرندگان، با تصور دریافت نیروهای نهفته در نقوش حک شده در سکه ها که با اعتقادات شمنی آمیخته شده بود، باوری را در میان زنان ایرانی ایجاد کرد که منجر به استفاده گسترده از سکه دوزی در میان این زنان گردید. این مقاله با شیوه توصیفی-تحلیلی و بر اساس نظریه گفتمان قدرت میشل فوکو جهت دستیابی به زمینه های پذیرش فرهنگ وارداتی سکه دوزی در میان زنان قاجار، صفوی و ماقبل آن نگاشته شده. نتایج حاصله موید آن است که در پی آشنایی زنان ایرانی با پوشش سکه دوزی زنان اقوام ترک که در دوره صفویه تحت عنوان قزلباش به شکلی گسترده به ایران وارد شدند با همان هدف دریافت نیروهای ماورایی نقوش مندرج در سکه ها، مبادرت به استفاده از سکه هایی با نقوش جدید با هویت و ماهیت ایرانی از قبیل بز، ماهی، مار و شیر نمودند که در فرهنگ ایرانی مقدس شمرده می شدند.

نقاشی های دوره قاجار به لحاظ سبک هنری در انتقال فرهنگ دارای اهمیت است، مراسم و آیین های ازدواج و مراسم خواستگاری، مهریه، بله بران، حنابندان و آداب و رسوم ازدواج ایرانی درنسخه خطی دوره قاجار درشش مجلس نقاشی که در مجموعه بونامز(حراج آثارهنری درانگلستان) مورد مطالعه قرارمی گیرد. هدف ازاین پژوهش پی بردن به سیرازدواج ایرانی و بازتاب آن درنقاشی با  ویژگی های تجسمی این دوران می باشد. سوال پژوهش این است که ازدواج درفرهنگ ایرانی دوران قاجار دارای چه مراسمی بوده و در نقاشی های مورد بحث چگونه تصویر شده است؟ بازتاب آن در شش مجلس این پژوهش چگونه تصویرشده است؟ روش تحقیق دراین پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و با استفاده ازمنابع کتابخانه ای و بررسی نمونه نقاشی های حراج بونامز تحلیل و شیوه تحلیل آثار براساس منابع مکتوب، با اصول و قواعد تجسمی به کاررفته در نقاشی دوران قاجاراست. نتایج این پژوهش نشان می دهد ازدواج سنتی ایرانی دردوره قاجار دارای آداب و رسوم و مراسم مختلفی بوده و این مراسم دراین نسخه نادر نقاشی قاجاری تصویرشده و با اشعاری ازحافظ و سعدی مرتبط با موضوع تصویرتزیین شده است.ویژگی های بصری و ساختاری نقاشی دردوره قاجار با موضوع ازدواج ایرانی در این تصاویر نشان داده شده است و ازنظر نوع نقاشی، تزیینات، پوشش زنان و مردان، خوشنویسی و استفاده از اشعار فارسی مرتبط، ترکیب بندی و... نشان از ارتباط پیوسته این مجموعه دارد.

سنگ تراشی و حجاری، یکی از کهن ترین هنرهای سنتی و کاربردی است که از سابقه ای کهن در میان تمدن ها و به طورخاص ایران، برخوردار است. هنری بومی و دیرین سال که جلوه های آن در پیکرتراشی و آفرینش انواع تندیس و مجسمه های یادبودی، نمودار است. در این میان، شیر سنگی، از برجسته ترین مصنوعات و دست کنده فرهنگی و نمادین در هنر حجاری و پیکرتراشی است که در جغرافیای وسیع بختیاری سابقه ای دیرینه دارد. از دیگر سو، فهم و شناخت علل خلق آثار هنری در میان اقوام و عشایر و درک مفاهیم پنهانی و بنیادین حاصل از نگرش و باورهای هنرمندان، نیازمند به کارگیری شیوه های علمی و مرتبط با هنرهای بومی و از جمله شیرهای سنگی است. بر این مبنا، در مقاله حاضر رویکرد مردم شناسی هنر، جهت کشف مفاهیم و معناهای ضمنی، انتخاب و به کار گرفته شده است. مقصد و هدف این رویکرد این است که هرگونه تحقیق جهت کشف و یافتن معناها و کارکردهای آثار هنری و نقوش آن ها، می بایست در بستر فرهنگی جامعه ای صورت پذیرد که آثار هنری در آن تولید شده اند. چیستی و چرایی آفرینش شیرهای سنگی در بختیاری، انواع فرم ها ، پرسش اصلی این پژوهش است. برخی از یافته های این پژوهش شامل موارد زیر است: آفرینش شیرها صرفا جنبه یادبودی و به جهت گرامی داشت یاد و نام و خاطره مردان شجاع و دلیر در ایل بوده است. شیرهای سنگی به دو نوع قدیمی(فرم انتزاعی) و جدید(طبیعی و ریال و به صورت محدود انتزاعی)، تقسیم بندی می شود.

کولیان، مردم دوره گردی هستند که در سراسر دنیا پراکنده اند و مجموعه ای از آداب و رسوم مختلف را در فرهنگ خود، جای داده اند. به همین دلیل، شناخت خاستگاه و آشنایی با نحوه زندگی آن ها از لحاظ تحقیقات مردم شناسی سودمند است. اهمیت و تاثیر آن ها به حدی است که بسیاری از شاعران در آثار خود به ذکر زیبایی و ویژگی های آنان پرداخته اند. این پژوهش که از نوع مطالعات کیفی است، می کوشد به روش میدانی و کتابخانه ای به بررسی منشا، پراکندگی، ویژگی ها و تعداد تقریبی خانوارهای کولیان- با تکیه بر استان های ایلام و کرمانشاه- در نقاط مختلف ایران بپردازد. نویسنده با استفاده از مصاحبه نیمه ساختاریافته و روش گلوله برفی به مصاحبه با چهل تن از افراد بومی و کولیان استان های ایلام و کرمانشاه پرداخته است. نتایج بررسی ها که طی دو سال انجام گرفت، نشان می-دهد: کولیان همان داسیه ها (نجس ها) از طبقه فرودست هند هستند که به دلایلی ازجمله اختلافات مذهبی، نداشتن جایگاه اجتماعی مناسب، فقر و... طی سالیان متمادی، مهاجرت کردند و به دلیل این که بخش اعظمی از این مهاجرت ها از راه کابل انجام گرفت با لقب کولی/کابلی خوانده شده اند و رفته رفته چنین صفتی به عنوان لقبی عام برای سایر مهاجران به کار رفته است. اغلب مردان کولی، درشت اندام و سبزه که خالکوبی هایی بر دست و بازو دارند و برخی به مشاغلی چون ختنه گری، کفاشی، آهنگری، خوانندگی، ساخت ابزار موسیقی و وسایل چوبی می پردازند؛ برخی از زنان آن ها نیز با پوستی سبزه و خالکوبی هایی بر چانه و مچ دست به گدایی و تن فروشی گرایش دارند. با بررسی های میدانی در مناطق مختلف کشور، مشخص شد که استان های فارس، کرمان، لرستان و کرمانشاه به ترتیب بیش ترین تعداد کولی ها را در خود جای داده اند.

اقتصاد ایل های مورد پژوهش(خزل، ملکشاهی و کلهر ایوان) در وحله اول بسیار ساده و ابتدایی می نماید که بر تولید و مصرف و بطور کلی اساس آن بر پروروش گوسفند و بز استوار است. به طوری که گوسفند را می توان ستون اصلی و شاکله این اقتصاد به شمار آورد، بعد از آن بز از نظر تعداد نیز دومین حیوان اهلی به شمار می رود که این عشایر برای استفاده از موی و کرک، گوشت و پوست آن نگهداری می کردند. ترکیب این دو حیوان نیز بیانگر وضعیت اقتصادی خانوار ها به شمار رفته و می رود . درکنار نگهداری دام به کشاورزی و داد و ستد با جوامع دیگر می پردازند که دراین مبادلات بیشتر تولیدات خود را عرضه می کردند. بنابراین بررسی سیستم اقتصادی ایل های کوچ نشین ساکن در غرب زاگرس مرکزی(ایلام) می تواند تا حدودی روشن کننده بسیاری از ابهامات در دوران پیش از تاریخی و تاریخی(به ویژه کاسیان) و حتی دوره های بعد باشد. این موضوع زمانی اهمیت پیدا می کند که با استقرارها و داده های باستان شناسی روبرو هستیم که نشان دهنده تبادلات اقتصادی و فرهنگی گسترده ای بین نواحی غرب زاگرس مرکزی با نواحی بین النهرین است، اما ماهیت این تبادلات و چگونگی آن نامشخص است و باستان شناسان فقط به تشابه و مقایسه این داده ها اکتفا کرده اند. بنابراین پرداختن به سیستم اقتصادی ایل های غرب زاگرس مرکزی که می تواند علاوه بر جنبه های داخلی اقتصاد این کوچ نشینان بخشی از سوالات و زوایای پنهان این مروادات را برای پژوهشگران روشن نماید. بر این اساس کوشیده شد، تا ضمن بررسی اقتصاد کوچ نشینان و زمینه های بومی این اقتصاد، سپس به مطالعه عوامل مختلف از جمله جمعیت، جنگ و غارت و مراکز مبادلاتی و شیوه های داد و ستد این کوچ نشینان پرداخته شده است.

در طول تاریخ ایران روس ها چهار مرتبه متجاوزگرانه وارد خاک آذربایجان ایران شده اند که موضوع این پژوهش مرتبه چهارم ورود روس هاست. موضوع این تحقیق اختصاصا روز سوم شهریور 1320 می باشد. در این پژوهش سعی شده روحیه سلحشوری مردم مرزنشین آذربایجان که در آن زمان تحت تاثیر شور و هیجانات وطن پرستی و ارزش های ملی و اسلامی قرار گرفته بود، مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد. این تحقیق میدانی با روش مشاهده مشارکتی و از طریق مصاحبه با آخرین بازماندگان از تاریخ اجتماعی مردم مرزنشین آن زمان آذربایجان انجام گرفته است که در آن از چارچوب نظری ژرز بلاندیه با مفهوم قدرت مقدس سیاسی، استفاده شده است. شناسایی این افراد خاص از بین مردم مرزنشین آذربایجان از بیله سوار مغان استان اردبیل گرفته تا مرز شهر جلفای استان آذربایجان شرقی و جمع آوری مصاحبه ها از سال1387 شروع و تا 1398 ادامه داشت. نتیجه این تحقیق مردم شناختی علاوه بر معرفی مختصر برخی از شهرها و روستاهای مرزنشین آذربایجان و نقش اجتماعی مردم آنها در روزهای مقاومت و همچنین معرفی و شناساندن 102 انسان جان باخته و ایثارگر در راه وطن و ارزش های ملی و اسلامی ایران، بلکه مطالعه و بازشناخت همچنین ثبت روحیه وطن پرستی و سلحشوری مرزنشینان آذربایجان در دفاع از تمامیت ارضی کشور ایران را نشان می باشد.

این پژوهش کیفی مردم نگارانه با روشی توصیفی- تحلیلی و با هدف تحلیل مضمونی مختصات مطالعاتی است که اسناد ازدواج- نمونه ای از مواد فرهنگی مکتوب در مردم شناسی- را مورد مداقه قرار داده است. پس با ارایه شمایی کلی و توصیفی از این نوع آثار مدون، طبقه بندی و استخراج شاخصه های آن ها و سپس ظرفیت های پژوهشی این دسته از آثار مبتنی بر مولفه های نظری و روشی در این جستار ارزیابی شده اند. بر اساس یافته ها، می توان دو دسته از آثار را در حوزه مطالعات فوق شناسایی کرد؛ نخست، آثاری که فقط به گردآوری داده ها، استنساخ و یا انتظام بخشی آن ها بسنده کرده اند و دوم، آثاری که پژوهشگران تلاش داشته اند تا شرح هایی درباره این حوزه از مواد فرهنگی مکتوب ارایه کنند. وجود و حضور چنین مختصاتی در این نوع آثار، موجب غنای ظرفیت های تحقیقی آن ها شده است که می توان ظرفیت های مذکور را در چهار محور اصلی برشمرد: معرفی میدان های مختلف تحقیق این نوع از مواد فرهنگی مکتوب؛ ارایه نمونه هایی از اسناد بازخوانی شده ازدواج و توصیفات دقیق از آن ها؛ فراهم آمدن زمینه برای تحلیل تفسیری و پرداختن به این مواد فرهنگی به منزله جزیی از یک کل در پدیده فرهنگی- اجتماعی ازدواج؛ شکل دادن یک طبقه بندی و ارایه مقولات موضوعی و توجه اندک به ارایه الگوهای معنایی. در نتیجه برپایه بینشی مردم شناختی، می توان نوعی چشم انداز ترسیم کرد تا با تکیه بر آن به شناخت ساختارهای ذهنی نویسندگان و پژوهشگران حوزه مواد فرهنگی مکتوب- اسناد- ازدواج ایران دست یافت.